Pakauna
Dagiti sumaganad nga ilanadko ditoy ket awanan gagem a mangsakop ti dakkel unay a parte ti kritisismo ti literatura no saan ket a kas man laeng maysa a kapanunotak ken naadawko met kadagiti bassit a panawenko a panagbasa. Saanko a kunaen a daytoy a piesa ket maysa a panangpadas ti diskurso ti kritisismo. Nalaglag-an nga ibagak a daytoy ket maysa laeng a komentario a nariing man gapu iti adu a tumtumpuar a saludsodko maipanggep ti agdama a risiris kadagiti chatbox ken forum maipanggep ti sumagmamano nga aspeto ti Literatura Ilokano.
Dagiti Pagbatayak
Dagiti kontradiksion wenno panagsusungani ti panagbiag a sosial ket kinanayon a naisalsalumina a bileg wenno puerza a mangapekto, makaepekto ti panagpartuat ti literatura kangrunaanna kadagiti mannurat a siriring iti bukodna nga arte ken iti tignay ti kultural ken ti sosial a panagbalbaliw. Masapul a maimutektekkan no kasano a nasangal, nabuangay ken naipatakder dagiti sirmata2, world vision, manipud kadagiti nakariing ken siririing a teksto ti literatura, a ditoy nga agrikus ken agrikusrikos dagiti sirmata ti agtultuloy a historical a biag, panagbiag.
Adun ken adu pay dagiti tumpuar ken agsubli-subli nga imahe a mangiladawan ti agtultuloy a risiris, ranget, salisal ken dangadang tapno maragpat ti sirmata kadagiti sinurat, kadagiti partuat literatura.
Sakbayna, imutektekantayo dagitoy a sinurat a (1) kas maysa teksto a tignay-politikal (saan laeng kas paset ti Arte), (2) maysa a teksto nga artikulasion ti ideolohia ti kolektibo (ta mabalin met a tagikuaen dagiti dadduma nga umanamong iti artikulasion ti teksto) a diskurso iti baet ti risiris dagiti maidadanes ken mangidadanes, ken (3) kas maysa teksto a naikur-it a kas parte ti agdama a senial-sistema, ti man Literatura Ilokano wenno ti nalawlawa pay a panagsirig.
Mabalin tayo pay a sirigen dagiti imahe dagiti sinurat (partikular ti daniw) no ania ti kayat dagitoy nga iyalnag iti agdama a biag/panagbiag ti Ilokano/Pilipino.
Iramantayo pay ketdin a kitaen dagitoy nga imahe iti punto a kultural ken sosial a panagbalbaliw3.
**********
1Ti balikas a risiris ditoy ket ti agtultuloy ken taginayon a salisal ti panagsusungani ti panagbiag a sosial ken historical ti agturturay ken iturturayan, ti mangidadanes ken ti maidaddanes, ti salisal ti teksto kontra ti sungani a teksto, ti salisal ti konsepto kontra ti sungani a konsepto….
2Ti balikas a sirmata ket mausar ditoy a kas kadagupan dagiti aspirasion dagiti tao nga agdama nga agtigtignay para ti bukod a determinasion ti biag/panagbiag ken kinatao iti gimong a paggargarawanda. Mabalin a daytoy a sirmata ket isu ti nakaiturongan ti tignay, ti ungto (telos) ti siririing a panaggaraw/panagtignay. Mabalin a ti sirmata ket isu ungto ti tagainep a puon ti panagtignay.
3Ti balikas a panagbalbaliw ditoy ket isu ti panagsukat koma ti panagsirig/pannirigan a nagbalin a kas ordinario iti biagtayon (imposed dominant values, Gramsci) ket mabalin a daytoy a panagbalbaliw ket kultural wenno/ken sosial. Iraman tayo metten nga inotar a ti “literatura laeng ket saan a makaited ti panagbalbaliw ngem mabalin met a kas parte wenno instrumento ti panagbalbaliw“(Althusser).
Kas mabasayo kadagiti pagbatayak iti daytoy a komentario, addaanak ti ‘bias’ a mangusar ti marxismo a panagsirig ket mabalin a malaokan ken maramenan ti hermeneutica, partikular ti pilosopia ti lengguahe.
********
Apay a Daniw ti Napilik a Komentarioan?
Kas kuna ni Alexander Remolino, “ti daniw ket mabalin nga ibaga a kabibilegan a klase ti literatura ken kalakaan a maiwaras” (A. Remolino, Ang Misyon ng Makata sa Panahon ng Postmodernismo at Paglimot, 16 Set. 2007, Emanila Poetry). Kas inadaw ni Remolino met laeng ken Voltaire, ti “daniw ket addaan ti ad-adu nga ibaga iti manmano a balikas.”
Kas kuna met ni Dr. Aurelio S. Agcaoili, ti daniw ket “pagsarmingan ti gimong, pagsarmingan ti kinaasinno, pagsarmingan ti biag–amin dagitoy–gapu ta ipakita ti awtentiko a daniw ti rupa, ti langa, ti itsura ti agdama a kasasaad ti tao–maysa a kasasaad a dumawdawat iti pannakaawat, pannakapabaro, pannakatinggar. ( AS Agcaoili, Ti Daniw ket para kadagiti Maidaddadanes ken Mapapaidaman)
Ti daniw ket addaan met ti wayawaya. No awan ti wayawaya ti daniw ken panagdaniw saan ngarud nga agbalin a nabileg, saan a mabalin a pagsarmingan ken saan a mabalin a paggapuan kadagiti tagipatgen a mabalin a dumupir kadagiti banag ken wagas a saan a nainkalintegan iti gimong a nakaibasaran ti panagdaniw. Ta kuna ngarud ni Agcaoili: “saanen nga umiso ti panagipapan a ti maysa a daniw ket partuat laeng ti maysa a sariwawek nga imahinasion… iti agdama a panawen a kasingin dagiti naggagabsuon a pakarikutan ken pakaidukmeman, awanen ti akem ti daniw (ket ngarud ti arte) a ti laeng aramidna ket mangiladawan kadagiti bambanag a mamagluluken iti rikna, mangted bibineg iti panunot, ken mangiregalo iti pannakalipat kadagiti trahedia, personal man wenno kolektib, iti man bukod a bagi wenno iti gimong.”
Kastoy ti kinawaya ti daniw a kas kuna met laeng ni Roy V. Aragon “a ti daniw saan a rebbengna a namikki, no daniw saan a rebbengna a limlimitaran, no daniw saan a rebbengna a mabuteng. Sawenna ti kayatna a sawen. Ipakitana ti kayatna nga ipakita, uray asino ti agdepdeppa.”
Gapu ta ti daniw ket maysa a nasiken a pangiladawan ti biag/panagbiag ken aspirasion, kas maysa a nawaya ken saan a sibubuteng a pagsarmingan ti langa ti agdama a kasasaad ti tao, pinilik ngarud daytoy.
Umuna a Daniw: Kastoy a Ramesek ni Gloria4
Umuna a daniw kunak gapu ta mabalin a naynayonakto ti komentarioak iti isu met laeng a punto a pagbatayak a kas kadagiti nailanadkon iti ngato.
Yantangay ta agkalkallautang metten daytoy a daniw ken pinagraranggasanda metten daytoy kadagitI fora ken chatbox, iyunakon ken RAMESEK metten ken PAGUTTOGAK man met nga APROSAN ken ARUSIBSIBEN iti punto a bukodko met laeng a pannirigan babaen ti kunak a PABARUSNGI A PANAGIKUR-IT ken ti panangusarko kadagiti nailanadkon a ‘bias’ sadiay ngato.
Ilanadko man pay ditoy dayta a daniw ken ikkak ti numero dagiti binatogna tapno nalaklaka a sublian numanpay saanko a gamden a dasigen amin dagitoy sumagannad a 73 a linia.
************
4 Ti daniw ket naipablaak iti internet sadiay Daligcon Journal.
************
KASTOY A RAMESEK NI GLORIA
ni Nelson G. Daligcon
1-makauttogak, talaga a makauttogak unayen – idi pay!
2-awan ti aldaw ken rabii a diak salsalsalan ni gloria,
3-kayatko a talaga a ka-69 ngem ingget atapna
4-dinak kayat a kainniyyot ti gayadugad
5-ta dinikki ken angot-buris ti ngiwatko.
6-ngem diak masbaalanen, agbalinak a talagan a maniak
7-ket no kastanton, ammok nga awanen makaigawid kaniak:
8-serkek ti palasiona ket dutdotek a dutdoten ti payutingting
9-nga itaray iti agir-iray a kalapawko
10-ket dita a maisayangkat ti nagganas a panagrames:
11-ingget gartem a pisangek ti pagan-anayna
12-ket napnuan rugso a matmatak ti ingget baknang a barukongna.
13-sirurungsot nga arakupek, agkak ti naglinis, nabanglo nga abagana
14-dildilak, kagatkagatek, lablabak nga agpangato ti lengngesna
15-sakonto isublat iti bangir nga agpatingga iti teltel
16-a sepsepak, kinnikinniten ken kuribkuribak agingga a lumabaga.
17-isublatko a romansaen ti agsumbangir a puon ti lapayagna:
18-dildilak, kagatkagatek ken sepsepak, sakonto iserrek
19-ti nabasa, agpuspusipos iti kinasayyetna a dilak kadagiti abutda.
20-sikbabek dagiti bibigna, nutnotek ti lipistikna
21-sakonto pagarinsawaden ti dilak iti uneg ti ngiwatna,
22-kunnotek ti amin a katayna, sepsepek ket sepsepek ti dilana…
23-pagkarayamek ti agkatkatay a dilak, agpababa nga agpangato
24-iti karabukobna a kalpasanna nutnotek a palabbagaen ti katenggaan a pasetna.
25-dildilak, kagatkagatek, lablabak ti barukongna a di naabbongan ti bra,
26-nutnutek a nutnoten, kuribkuribak ti agsumbangir a puon ti susona,
27-pati agsumbangir a kilikilina, markaak iti nagbukel a nalabaga!
28-kalpasan a malabok iti nawadwad a katay ti sibubukel a bagina,
29-ikkatek ti brana ket idungsudungsok nga umuna ti ngiwatko iti susona
30-idinto a ti maysa nga imak, pislepislenna, kammekammetenna ti bangir,
31-piritpiritenna a piritpiriten agingga a dumerosas ti mungay daytoy.
32-sa isublatko a lablaban, kagatkagaten ti aglawlaw ti agsumbangir a susona,
33-kalpasanna isubok ida – agingga iti kabaelan a laonen ti ngiwatko
34-sakonto mulmolan, nutnoten, kagatkagaten dagiti mungayna
35-agingga a lumabagada, agingga a makariknadan iti apges.
36-ti sumaruno, ipadalanko ti natangken ken agbabbabasa latta a dilak
37-manipud iti nagbaetan dagiti suso agingga iti pus-ongna,
38-sa sublianak a pagtayyetayeken ken iduldol ti dilak iti pusegna.
36-palabbagaek nga umuna ti tengnga ti pus-ongna sakbay nga ingatok
40-dagiti tumengna, ungapek ida tapno dildilan, lablaban ken nutnotek
41-ket mabatian met iti tsikinini ti agsumbangir a sellangna.
42-ket ti sumaruno, tapno nagangganas, in-inutek nga ibaba ti derosas a pantina,
43-matmatak ti sibubukel a bagina, sakonto agkan ken dilpadilpatan
44-ti kababaan a paset ti pus-ongna, kagatkagatek – a kasla paruten – dagiti urmot
45-a di kabaelan nga ilemmeng ti nakakeppet a luppo.
46-kalpasanna, ingatok ti dua a tumengna ket iselselko ti rupak iti nagbaetanda:
47-(anian a puskol nga urmot! kangrunaanna, anian a pintas nga uki!
48-nagum-umaan man ganggannaet ken natataer a guardiat’ palasio, saan a nabanget –
49-ngem uray pay ngata agdardara, arub-obek ti nagbuyok a reglana,
50-uray pay sangapulgada ti killana, diak pakawanen a killadan!)
51-rummuar ti dilak ket mapakidemak iti nagganas man a mapasamak a ritual:
52-dilpadilpat, dildidildil ken lablalablab, nangruna daydiay panagkunnot iti muting!
53-ket, yotnina, anian ta nagasgasat ti dilak ngem ti butok
54-ta isu ketdin ti immuna, immmuna nga immiyyot!
55-bagas-ti-ukinina, diakon maibturan ti idi pay nga uttogko!
56-ket iruarko ti limmandoken, de-otso, de-bolitas, ingget lukmeg
57-ngem supot (awan ngamin pagpakugitko) isu a kinaper a butok –
58-ngem tapno nagangganas ken lalo a tumangar, lalo nga agkatay
59-isullatko nga ikiskikiskis nga idugsudugsol nga umuna iti ruangan ti pepetna.
60-diakon maibturan ti riknak, orasen ti panangdakayko kenkuana!
61-ket bingitek ti ukina sa in-inut, in-inayad (tapno naim-imas)
62-nga iserrekko ti butok: ukininana, anian a barana!
63-ket kin-od, yadyad daytan nga umat-atipukpok,awan makaatiw iti paspasna!
64-yotdeputa, agganasakon, agparuarakon! ngem withdrawal ti kayatko
65-ta narawrawet ngamin ti akinngato nga abut ti diosak.
66-ket uksotek, ipaturongko ti butok iti ungapek a ngiwatna
67-ket salsalek daytoy iti ingget paspas sa bingayek ti panagpugsit ti kassitko:
68-damo a pugsit, iti ngiwatna a di mabmabsog; maikadua, iti rupana
69-sa siaayat a nasnasen ti butok dagiti agaruyot a kassit iti rupa ken bibigna.
70-ket kalpasanna, agtig-abto met ngatan ti idi pay a binisbisinna a butok
71-ta nadakepak met laeng ti nangpauttog kaniak a naguttogak met la unay
72-ngem dina met gayam kayat ti makiiyyot kaniak
73-ngamin ta nalaadak, ta tabbel/burisak, ta saruaak!
Ti paulona a “Kastoy a Ramesek ni Gloria” ket maysa a sirmata. Ngamin ti rames ket maysa a panagtignay nga addaan kinaderrep, ti rikna a rumkuas a nabayagen a napenpen. Adda met panagalimpatok. Ti panagrames ket saan laeng nga “instinct” no di ketdi maysa a planado a tignay. Mabalin a ti marames ket addaan galad a makaabbukay ti rikna a gartem, pungtot, gura, panagibales wenno kababalin wenno naaramid a mabalin a mangitunda ti tignay a panagrames.
Daytoy a daniw ngarud, iti biangko, ket maysa nga ekspresion ti rikna a panagpungtot, panagpulkok gaputa nadangkok daytoy a wagas a panagtignay. A daytoy a gura ket nabayagen a naen-en a kas ipasimudaag ti umuna a parapo a narugian ti ” makauttogak, talaga a makauttogak unayen – idi pay!“. Planado ngarud ti garaw a mabalin a panagibales. Ti rames ket isu ti panangsibbarut ti dayaw ti marames ket no maaddaan ti gundaway daytoy a plano a pangibales ket maaramid uray no narisgo a kas ipasimudaag dagiti linia nga 8-10.
8-“serkek ti palasio ket dutdotek a dutdoten ni gloria
9-nga itaray iti agir-iray a kalapawko
10-ket dita a maisayangkat ti nagganas a panagrames.”
Ti maysa a tao a mangaramid iti daytoy ket addaan ti saan a sinsinan a determinasion a maipakita iti linia 7, “awanen ti makaigawid“.
Kitaentayo met a nalaing ti risiris ti sosial ken kultural nga agpang. Ni Gloria ket addaan palasio wenno adda iti uneg ti palasio a kas iladawan ti linia 8 ket ti mangrames ket addaan ti “agir-iray a kalapaw.” Ni Gloria ngarud ket nabaknang ket ti mangrames ket napanglaw. Nalawag ditoy ti makunkuna a “social stratum”, ti level ti panagbiag.
Ket siasino aya iti adda iti palasio? Ti agturay. Ket mabalin ti agkalkalapaw ket ti maiturturayan.
Adda pay maysa a makita iti daytoy maikadua a parapo. Maysa met daytoy a sibubukel nga imahe ti sirmata. Saan nga maaramid ti panagrames iti mismo a palasio a pangdutdotan ti mangrames ken Gloria. Maaramidto daytoy a tignay iti kalapaw a mabalin a mismo a balay ti rapist. Ipakitana ditoy a kayat ti rapist a riknaen met ni Gloria, a nairuam ti imeng ti palasio, ti tangken ken dukol ti datar. Awan ti ikamen ta rames ngarud. Maipakita ti panagsukat ti bileg. Kasla kastoyto: addakan ditoy teritoriok ket maaramidko met ti kaykayatko kenka.
Ket no dumtengto daytoy a sirmata, marabsut ti dayaw ni Gloria ken maminpinsan a maawan kenkuana ti bileg a kas naipakita iti awan man laeng gawayna a maitaray, maiserrek iti kalapaw ken kasta met iti kaawan man laeng ti reaksionna bayatto ti rames a kas maipakita manipud linia 11-69. Gapu iti palasio nga imahen, mabalin a maanag nga adda, adu met ti guardiana ngem awan man laeng pulos maaramidan dagitoy a guardia a mangsalaknib ti palasio ken dagiti agindeg ditoy a kas ken Gloria.
Mabalin a ti Gloria ti daniw ket isu ti simbolo ti turay, dagiti agtuturay ket daytoy ngarud a daniw ket maysa met laeng a pakdaar ti pagbalinan ti gobierno, agtuturay no umaboten ti pagpatinggaan ti anus dagiti umili nga agur-uray ti GLORIA. Ket no bumtak to daytoy a panaganus ket masukatan ti pungtot, maipatungpalto ti panagrames ket awan bileg ti palasio a mangikanawa ti siasino man a gloria iti unegna.
Mabalin a ti wagas ti panagibales ket nadangkes, naalas, bulgar ken awanan pangadua a kas maanagko met laeng ti naunday a panangiladawan ti nagsurat ti ritual ti rames. Saan a nadaras. Napaut, naundayto daytoy a panagtignay. Kitaen ti pannakailadawanna manipud linia 11-69.
Subliantayo pay ketdi daytoy numero 69. Daytoy a numero ket addaan met bileg a kas metapora ti agsungani a posision numanpay no kitaen tayo ket ti 6 ken 9 ket addaan ti pareho a porma ngem agbaliktad ti pannakaisaadda.
Daytoy manen ket maysa a simbolo ti sirmata. Ti “telos” a tagainep a nanggapuanan ti tignay a panagrames. Masapul ti panagbalbaliw. Kas kuna dagiti tagalog: “balitaran, baliktarin.” Pattugen daytay nakatakder a 9 ket patakderen ti 6.
Saanko nga ammo no nairanrana laeng a maigibus ti panagrames iti linia 69.
Ituloykonto apo.